Nguồn Gốc Của Người Hà Nhì

Giới thiệu nguồn gốc người Hà Nhì/Hà Ni

Người Hà Nhì có tên gọi là Haqriq, còn tiếng Hán gọi là Hãn ni zú, Cáp Nê tộc. Hà Nhì còn có những tên gọi khác như là Hà Ni, U Ni, Xá U Ni.

Cho đến nay, các nhà nghiên cứu chưa biết thật tường tận nguồn gốc của người Hà Nhì, nhưng tổ tiên của họ là người Khương đã di cư từ cao nguyên Tây Tạng xuống phía Nam từ trước thế kỷ 3, cách ngày nay khoảng 1700 năm. Và, theo truyền thuyết của người Hà Nhì, họ có nguồn gốc từ người Di, tách khỏi nhau thành bộ tộc riêng biệt, khoảng 50 đời trước.

Cũng theo truyền thuyết, đã có một thời xa xưa người Hà Nhì từng có chữ viết, nhưng qua năm tháng và sự chuyển dịch trong quá trình di cư từ Tứ Xuyên xuống phía Nam, họ đã bị thất lạc chữ viết và giờ đây họ đã dùng chữ cái La Tinh làm chữ viết của dân tộc mình.

Người Hà Nhì sống ở đâu?

Hà Nhì là một dân tộc sống ở Đông Nam Á và lân cận bên Trung Quốc. Sống khá rộng với nhiều tên gọi khác nhau. Tuy nhiên, Hà Nhì là tên gọi chính thức của nhà nước ta đối với dân tộc này. Dân tộc Hà Nhì nói tiếng Hà Nhì – một ngôn ngữ thuộc nhóm Lô Lô, trong ngữ tộc Tạng – Miến, hệ ngôn ngữ Hán – Tạng.

Người Hà Nhì nói tiếng Hà Nhì, ngôn ngữ thuộc nhóm Lô Lô, trong ngữ tộc Tạng-Miến, ngữ hệ Hán-Tạng.

Tiếng Hà Nhì (Haqniqdoq hay xa³¹ɲi³¹; giản thể: 哈尼语; phồn thể: 哈尼語; bính âm: Hāníyǔ) là một ngôn ngữ Tạng-Miến thuộc nhóm ngôn ngữ Lô Lô, được người Hà Nhì ở Trung Quốc, Lào và Việt Nam sử dụng.

Tiếng Hà Nhì có 3 thanh điệu chính và 3 loại nguyên âm ngắn.

Ở Việt Nam người Hà Nhì là một dân tộc trong số 54 dân tộc tại Việt Nam. Người Hà Nhì ở Việt Nam có khoảng 22.000 người, cư trú ở 32 tỉnh và thành phố nước ta (Theo tổng điều tra dân số năm 2009). Tuy nhiên, địa bàn cư trú truyền thống của họ là Lai Châu, Lào Cai và Điện Biên.

Ở Mường Tè (Lai Châu), căn cứ vào sự khác nhau về y phục, về phương ngữ hay phong tục tập quán, người Hà Nhì tự chia thành hai nhóm: Hà Nhì Cồ Chồ và Hà Nhì La Mí (gọi chung là Hà Nhì Hoa).

Trong đó, nhóm Hà Nhì Cồ Chồ cư trú tập trung ở các bản Xi Né (xã Mù Cả), A Mé (xã Tà Tổng), Nậm Hạ (xã Kan Hồ), Chang Pa Chải (xã Hua Bum). Nhóm Hà Nhì La Mí cư trú tập trung ở các xã Ka Lăng, Thu Lũm và các bản Mù Cả, Ma Ký, Gò Cứ (xã Mù Cả), Nậm Lọ (xã Kan Hồ). Người Hà Nhì Đen tập trung ở Y Tý, Lào Cai.

Ở Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa người Hà Nhì là một trong số 56 dân tộc được công nhận chính thức.

Ở Lào, theo số liệu năm 1985, có 727 người Hà Nhì cư trú. Số dân này chủ yếu là di dân trong thời kì hoạt động của tướng Vàng Pao.

Trồng trọt và chăn nuôi

Người Hà Nhì chủ yếu trồng lúa với hai hình thức: ruộng nước và làm nương, tùy theo địa bàn cư trú của từng nhóm dân cư. Hà Nhì là một trong những dân tộc có truyền thống khẩn hoang, tạo thành những ruộng bậc thang. Đi liền với kiểu canh tác này là kỹ thuật đắp đập lấy nước, dùng trâu bò cầy kéo và làm vườn liền nhà.

Chăn nuôi là một nghề phát triển của người Hà Nhì. Các nghề thủ công trợ giúp cho nông nghiệp qua những ngày nông nhàn là đan lát, dệt vải. Phần lớn người Hà Nhì tự túc được vải mặc trong xã hội truyền thống của dân tộc này, cách đây không lâu.

Tín ngưỡng

Người Hà Nhì trước đây cũng có một bộ phân du canh, du cư, nhưng đến nay, họ đã định cư thành những làng, bản. Mỗi bản, khi đông có tới 60 hộ. Người Hà Nhì có nhiều họ, mỗi họ gồm nhiều chi. Dịp Tết hàng năm, có tục cả dòng họ tụ tập lại, nghe người già kể tộc phả của mình, do vậy, có dòng họ nhớ được xuất xứ 40 đời. Tên của người Hà Nhì thường đặt theo tập tục và lấy tên người cha hoặc tên con vật ứng với ngày sinh của người ấy làm tên đệm.

Hôn nhân gia đình

Trong hôn nhân, trai gái Hà Nhì được tìm hiểu nhau trước khi kết hôn. Mỗi cặp vợ chồng phải trải qua hai lần cưới. Ngay sau lần cưới trước, họ đã thành vợ chồng, cô dâu về nhà chồng và theo phong tục, ví như ở Lai Châu, cô dâu phải đổi họ theo chồng. Cũng ở Lai Châu, có nơi lại ở rể. Lần cưới thứ hai được tổ chức khi họ làm ăn khấm khá hơn và thường là sau khi đã có con.

Tục lệ ma chay

Trong ma chay, người Hà Nhì giữa các vùng không có sự giống nhau nhưng cũng có một số đặc điểm chung. Khi trong nhà có người chết, phải dỡ bỏ tấm liếp của buồng người đó, phá bàn thờ tổ tiên, làm giường đặt tử thi ở bếp, chọn ngày giờ tốt mới chôn. Người Hà Nhì không có nghĩa địa chung của bản, kiêng lấp đất lẫn cỏ tươi vào huyệt mộ, không rào dậu hay dựng nhà mồ, chỉ xếp đá quanh chân mộ như là một tàn dư của tín ngưỡng cự thạch.

Văn hóa và ẩm thực

Về văn hóa, người Hà Nhì có nhiều truyện cổ, truyện thơ dài. Nam, nữ thanh niên có điệu múa riêng, đều theo nhịp tấu, nhạc cụ gõ. Trai, gái Hà Nhì tỏ tình thường dùng các loại khèn lá, đàn môi, sáo dọc. Các thiếu nữ thích thổi am-ba, mẹt-du, tuy-húng hay nát-xi vào ban đêm. Con trai gẩy đàn La Khư. Ngày lễ hội còn có trống, thanh la, chập cheng góp vui. Người Hà Nhì có nhiều loại bài hát: các mẹ hát ru, thanh niên nam nữ hát đối. Có hát đám cưới, hát đám ma, hát mừng nhà mới, hát tiếp khách quý, hát trong ngày Tết… Bài hát đám cưới của người Hà Nhì ở Mường Tè, Lai Châu dài tới 400 câu.

Đón Tết

Ngày tết truyền thống của người Hà Nhì được gọi là Hồ Sự Chà. Người Hà Nhì ở Mường Tè thường chọn 3 ngày trong tháng con chuột (Hu – Pa – La), khi ấy mùa màng đã thu hoạch xong, tức là khoảng thời gian vào tháng 11 dương lịch để ăn tết. Tết bắt đầu vào ngày rồng, không kể đầu tháng hay cuối tháng, tùy từng bản tổ chức sớm hay muộn. Loại bánh không thể thiếu trong ngày tết Hồ Sự Chà là bánh dầy.

Trước tết họ thường sửa sang nhà cửa, chuẩn bị gạo, rượu, bia, đồ ăn. Lợn chuẩn bị nuôi từ đầu năm để tết đến thì mổ. Vào tối ngày 30, người Hà Nhì thắp hương khấn thần bếp, sau đó thắp hương ở tất cả các cửa, ngay cả chuồng trâu, chuồng lợn cũng phải cắm hương. Sau khi cúng xong thần bếp, đồ lễ một phần nhỏ sẽ được bỏ ra bát cho chó ăn trước rồi sau đó người mới được ăn. (Vì tương truyền chó có mang mấy hạt thóc đã cứu người Hà Nhì thoát chết đói sau một trận lũ lớn.

Bia đặc biệt của người Hà Nhì

Bia của người Hà Nhì làm từ gạo nếp. Công đoạn ủ bia thì quả là cầu kỳ và độc đáo. Để có được hũ bia ngon, mùi thơm đặc trưng thì điều quan trọng nhất đó là phải chọn được loại gạo nếp ruộng phơi đủ nắng, hạt đều và có mùi thơm

Chính vì vậy mà từ đó đến nay người Hà Nhì luôn truyền miệng sự tích này và dặn con cháu phải xem con chó là vật cứu tinh trong đời sống vật chất lẫn tinh thần). Ngoài ra người Hà Nhì còn kiêng không ăn thịt ngựa vì họ quan niệm con ngựa là bạn đã giúp họ thồ chở hàng và ngày tết ngựa cũng sẽ được ăn cháo và đồ ăn ngon.

Tết thiếu nhi

Kết thúc Tết Nguyên đán khoảng 2 tuần, người Hà Nhì lại chọn ngày để đón Tết thiếu nhi. Tết thiếu nhi sẽ tổ chức giữa tháng giêng hoặc cuối tháng giêng dựa vào cách tính của người Hà Nhì.

Trong Tết thiếu nhi, trẻ em được vui chơi, mặc quần áo mới. Người già mừng tuổi cho con cháu bằng trứng luộc đã nhuộm màu. Trẻ nhỏ ở những bản khác đến chơi cũng sẽ được tặng trứng. Sau Tết thiếu nhi, cứ 12 ngày mỗi gia đình sẽ cúng một lần, cúng hết 3 lần sẽ kết thúc…

Điệu nhảy của người Hà Nhì. Ảnh: Internet.

Nhà cửa

Nhà cổ truyền của người Hà Nhì là nhà đất. Bộ khung nhà khá đơn giản. Vì kèo kiểu ba cột. Nhà có hiên rộng, theo đó có thêm hàng cột hiên, nên tạo thành vì kèo bốn cột. Tường nhà được trình đất rất dầy. Nhà không có cửa sổ, cửa ra vào cũng ít (phổ biến chỉ có một cửa ra vào) được mở ở mặt trước nhà và lệch về một bên. Mặt bằng sinh hoạt chỉ có ba gian, rất ít nhà có bốn gian.

Trong nhà chia theo chiều dọc: nửa nhà phía sau là các phòng nhỏ, nửa nhà phía trước để trống, một góc nhà có giường dành cho khách và một bếp phụ. Cũng có khi hiên nhà được che kín như một hành lang hẹp thì cửa mở ở chính giữa. Những trường hợp như thế, thuộc về gian chính giữa hoặc thêm một gian bên cạnh có sàn cao khoảng 40cm để dành cho khách, cùng một bếp phụ.

Trang phục

Phong cách trang phục giống các dân tộc trong cùng nhóm ngôn ngữ, và có phần không điển hình ở phong cách trang trí. Váy đen, chỉ có mũ, khăn hai ống tay và nẹp áo phụ nữ có trang trí. Trang trí ở ống tay giống phong cách Lô lô và Hmông

Trên đây là một vài nét về người Hà Nhì, chắc chắn chưa thể thỏa mãn độc giả, khi mà văn hóa, lịch sử, phong tục, tập quán của dân tộc này còn vô cùng phong phú. Mong những người yêu thích và quan tâm tới dân tộc này có một lần trải nghiệm trên bản làng của họ, chắc sẽ có nhiều thu hoạch thú vị hơn.